Jan Paweł II niejednokrotnie przypominał, że wiara i rozum to dwa skrzydła będące podstawą europejskiej cywilizacji. Istotnie, wiara i rozum – to wspaniałe dary Boga, dzięki którym człowiek jest w pełni człowiekiem, a dzieje relacji między wiarą a rozumem kształtują i wyznaczają całą kulturę ludzką. I tak, dzięki zastosowaniu metody racjonalnego wyjaśnienia świata i przezwyciężenia w ten sposób mitycznych wyobrażeń w VI-V w. przed Chr. zrodziła się filozofia. W wyniku owocnego dialogu pomiędzy Objawieniem a filozofią grecką, a mówiąc dokładnie, dzięki zastosowaniu pojęć filozoficznych (takich jak substancja, natura, tożsamość, relacja) do wyjaśnienia prawd wiary chrześcijańskich w okresie patrystycznym sformułowane zostały najważniejsze dogmaty wiary i przezwyciężone rozliczne heretyckie ich rozumienia[1]. W ten sposób powstała teologia jako dyscyplina naukowa: aczkolwiek jej właściwym źródłem jest Pismo Święte i Tradycja, to jednak źródło to wymaga należytej interpretacji, zarezerwowanej dla Magisterium Kościoła i dokonywanej za pomocą wnikliwego dociekania z wykorzystaniem zasad i terminów wypracowanych przez filozofię. W XVI-XVII w. w rezultacie udoskonalenia racjonalnych metod badania świata narodziła się nowożytna nauka. Na wszystkich wymienionych tu etapach zadawano pytanie o sposób relacji między rozumem a wiarą: czy są one równoprawnymi partnerami dialogu czy też jeden z członów tej relacji winien być podporządkowany drugiemu, czy też jest tak, że wiara i rozum (którego najbardziej reprezentatywnymi postaciami są filozofia i nauka) stanowią dwie wzajemnie wykluczające się alternatywy? Na przestrzeni wieków pytanie to przybierało rozmaite formy: począwszy od konfrontacji pomiędzy mitologią a filozofią, poprzez związek teologii i filozofii aż po korelację teologii i nauki.
Temat stosunków między wiarą a wiedzą (w najszerszych znaczeniach tych słów) wielokrotnie podejmowało Magisterium Kościoła. Można przywołać chociażby oficjalne wypowiedzi dwóch ostatnich stuleci: Konstytucję Soboru Watykańskiego I Dei Filius o tym, że człowiek może własnym rozumem dojść do poznania istnienia Boga (1870), encyklikę Leona XIII Aeterni patris z 1879 r. o znaczeniu myśli św. Tomasza, która stała się bodźcem do odrodzenia tomizmu w postaci neotomizmu (i w której padły znamienne słowa: „ci, którzy studium filozofii łączą z uległością wobec wiary, ci właśnie filozofują najlepiej”), encyklikę św. Piusa X Pascendi Dominici Gregis (1907), potępiającą modernizm, encyklikę Humani generis Piusa XII (1950), w której dopuścił – pod pewnymi warunkami – możliwość biologicznej ewolucji człowieka, dokumenty Soboru Watykańskiego II (przede wszystkim, Konstytucję duszpasterską o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 1965) i wreszcie dokumenty św. Jana Pawła II, wśród których należy wymienić: encyklikę Fides et ratio (1998), liczne wcześniejsze przemówienia (wygłoszone m.in. do Papieskiej Akademii Nauk, laureatów Nagrody Nobla, Europejskiego Centrum Badań Jądrowych i innych instytucji naukowo-badawczych, w tym rozmaitych uniwersytetów na całym świecie), słynny List do Ojca George’a Coyne’a, Dyrektora Watykańskiego Obserwatorium Astronomicznego, a także inne okolicznościowe listy, kazania itp.[2]. Warto wspomnieć, że ks. Karol Wojtyła, wybitny filozof i teolog, od młodości żywo interesował się i pasjonował się zarówno tym wszystkim, co dotyczy wiary (począwszy od jego osobistej zwykłej, acz zdumiewającej pobożności po teologię i mistykę), jak i tym, co dotyczy rozumu (od filozofii po naukę). Jako młody kapłan rozmawiał na te tematy zarówno ze studentami, jak też z krakowskimi uczonymi-fizykami, z którymi wędrował po górach i jeździł na nartach. To wtedy, w latach 50. zeszłego wieku, w wyniku dyskusji pomiędzy humanistami a przyrodnikami, w których brał udział i które często inicjował, zrozumiał doniosłość i ważność zagadnienia relacji nie tylko pomiędzy filozofią a teologią (które to dziedziny harmonijnie łączył w swej pracy naukowo-dydaktycznej i duszpasterskiej), ale także pomiędzy nauką a teologią, Kościołem a Akademią. Jak sam wspominał w 1979 r. podczas spotkania z Europejskim Towarzystwem Fizycznym:
Jakkolwiek bowiem moja osobista formacja była i pozostaje humanistyczną (…), jednak Wasze troski nie są mi bynajmniej obce. (…) W Krakowie zawsze dążyłem do kontaktów ze światem nauki i były one owocne, szczególnie kontakty ze specjalistami z dziedziny fizyki[3].
Jako papież Jan Paweł II, głęboko ceniący i szanujący zarówno rozum, jak i wiarę, podejmował rozliczne inicjatywy mające na celu zwrócenie uwagi na wagę problemu relacji pomiędzy nimi. Należy wspomnieć, że oprócz wymienionych dokumentów różnej rangi (od prywatnych listów po encykliki) podczas pontyfikatu Jana Pawła II w Castel Gandolfo co dwa lata odbywały się międzynarodowe seminaria poświęcone relacjom między nauką a religią (dyskusjom przysłuchiwał się i głos zabierał sam papież). Inną inicjatywą Ojca Świętego było podjęcie w 1981 r. „sprawy Galileusza”, która była symbolem konfliktu między nauką a religią i powołanie w tym celu kilku komisji (teologicznej, biblijnej, historycznej, prawnej i naukowej) mających wszechstronnie zbadać to zagadnienie: „Aby pójść jeszcze dalej niż Sobór, pragnę, aby teologowie, naukowcy i historycy, ożywieni duchem szczerej współpracy, pogłębili badania nad sprawą Galileusza, lojalnie uznając błędy którejkolwiek ze stron, przyczyniając się tym samym do zniknięcia nieufności, które dla wielu umysłów bywają wciąż jeszcze przeszkodą owocnej zgody między nauką i wiarą, między Kościołem i światem”[4]. Jan Paweł w sposób wyraźny ustosunkował się także do teorii ewolucji, wyrażając przekonanie w Przesłaniu do członków Papieskiej Akademii Nauk, że „ nowo zdobycze nauki każą nam uznać”, „jest ona czymś więcej niż hipotezą”[5].
s. prof. dr hab. Teresa Obolevich
[1] Zob. T. Obolevitch, Wiedza a wiara w myśli patrystycznej, Kraków: Copernicus Center Press 2015 (e-book).
[2] Zob. np. Jan Paweł II, Wiara i nauka. Antologia tekstów, wyb. i opr. D. Radziechowski, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2009. Antologia ukazała się z okazji IV Dni Jana Pawła, mających miejsce w Krakowie w 2009 r.
[3] Jan Paweł II, Przemówienie do Europejskiego Towarzystwa Fizycznego: „Nauka wobec człowieka”, Rzym, 31 marca 1979, w: tenże, Wiara i nauka. Antologia tekstów, s. 112.
[4] Jan Paweł II, Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk w stulecie urodzin Alberta Einsteina: „Głęboka harmonia prawd wiary z prawdami wiary”, Rzym, 10 listopada 1979, w: tenże, Wiara i nauka. Antologia tekstów, s. 119.
[5] Magisterium Kościoła wobec ewolucji. Przesłanie Ojca Świętego do członków Papieskiej Akademii Nauk, w: tenże, Wiara i nauka. Antologia tekstów, s. 242.