Rozwijając wątek relacji między nauką a religią (teologią), należy zaznaczyć, że Jan Paweł II, nawiązując do Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, nauczał, że „współpraca religii ze współczesną nauką przynosi korzyść jednej i drugiej stronie, nie naruszając w niczym wzajemnej autonomii”[1]. Obie dziedziny jako nieodłączne elementy ludzkiej kultury ubogacają siebie nawzajem. W Liście do Ojca George’a Coyne’a padają następująca słowa: „Zbyt długo trzymały się one [nauka i religia] na dystans”[2]. Zamiast dystansu i izolacji czy nawet zwykłej neutralności należy przyjąć postawę owocnego i twórczego dialogu, z zachowaniem kompetencji i obszaru badań każdej z dziedzin. Stąd wynikają zadania zarówno dla teologów, jak i naukowców. Mianowicie, teologia (…) jako taka musi dziś pozostawać w żywej wymianie z nauką, jak to zawsze miało miejsce w stosunku do filozofii i innych form wiedzy. (…) Teologia nie musi przyjmować bez żadnej różnicy każdej nowej teorii filozoficznej lub naukowej. Lecz o ile odkrycia te stają się częścią intelektualnej kultury danego czasu, teologowie muszą je rozumieć i potrafić ocenić ich wartość jako środków do ujawniania tych możliwości ukrytych w wierze chrześcijańskiej, które dotychczas pozostawały nieujawnione[3].
W innym miejscu czytamy: „współczesne badania i odkrycia w dziedzinie nauk ścisłych nasuwają nowe zagadnienia, które domagają się od teologów dociekań co do sposobu podawania prawd wiary, przy zachowaniu jednak tego samego sensu i znaczenia”[4]. Papież podaje konkretny przykład: „Jeżeli kosmologie starożytnego Wschodu mogły zostać oczyszczone i włączone do pierwszych rozdziałów Księgi Rodzaju, to czy współczesna kosmologia nie mogłaby mieć czegoś do zaofiarowania naszej refleksji nad stworzeniem?”[5]. Pytanie to bynajmniej nie jest retoryczne; oprócz zadania wyznaczonego dla społeczności akademickiej, zawiera ono także aspekt duszpasterski, stanowiąc wyzwanie m.in. dla katechetów (i przyszłych, obecnych tu katechetek): jak nauczać prawdy o stworzeniu świata w świetle danych współczesnej nauki?
A co daje religia dla nauki? Jak zaznacza Jan Paweł II, „wiara nie wzbogaca poszukiwań naukowych jako takich, ale zachęca naukowca, by kontynuował swe badania świadom, ze w przyrodzie odkrywa obecność Stwórcy”[6]. Ponadto, nauka nie daje odpowiedzi na sens istnienia, „nie może go nawet postawić w ramach swoich założeń”[7]. Jako przykład papież podaje św. Alberta Wielkiego – wybitnego teologia, nauczyciela św. Tomasza, a zarazem znakomitego średniowiecznego badacza przyrody, jednego z pierwszych, który stosował metodę eksperymentalną.
Podsumowując, Jan Paweł II pisze, że „nauka może oczyścić religię z błędów i przesądów” (np. z przestarzałych wyobrażeń o budowie i strukturze wszechświata), natomiast „religia może oczyścić naukę z idolatrii i fałszywych absolutów” (np. scjentystycznego przekonania podzielanego przez pozytywistów, neopozytywistów i in., że nauka stanowi najwyższe osiągnięcie ludzkiej kultury, które niweczy wszelkie prawdy i tradycyjne wartości religijne i tym samym zajmuje miejsce religii), a więc, „Każda z nich [nauka i religia] może wprowadzić drugą w szerzy świat, świat, w którym obie mogą się rozwijać”[8]. Kościół – według słów Jana Pawła – „występuje dzisiaj w obronie rozumu i nauki, przyznając jej zdolność do poznania prawdy, (…), wolności nauki, (…) postępu w służbie ludzkości”[9]. Jednakże postęp naukowy ma swoje ograniczenia etyczne: nie wszystko, co jest technicznie możliwe, jest dopuszczalne moralnie. W szczególności, w przemówieniu dla uczestników studiów zorganizowanych przez Papieską Akademię Nauk Jan Paweł II powiedział:
Nie mam (…) żadnego powodu, by obawiać się tych eksperymentów biologicznych, które są prowadzone przez uczonych, mających (…) głęboki szacunek dla osoby ludzkiej, ponieważ jestem pewien, że przyczynią się one do integralnego dobra człowieka. Z drugiej strony potępiam, w sposób najbardziej jednoznaczny i formalny, eksperymentalne manipulowanie ludzkim embrionem, ponieważ istota ludzka od chwili poczęcia aż śmierci nie może być wykorzystywana dla jakiegokolwiek celu[10].
A zatem, i nauka i technika zawsze winna mieć na uwadze dobro osoby ludzkiej.
Na zakończenie przywołajmy słowa, którymi zaczyna się encyklika Fides et ratio: „Wiara i rozum są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy”. Św. Jan Paweł II wielokrotnie podkreślał, że i wiara, i rozum (a zatem, i teologia, i filozofia, i nauka) wspólnie poszukują prawdy, która może być osiągnięta tylko wtedy, gdy wszystkie te dziedziny współpracują ze sobą.
s. prof. dr hab. Teresa Obolevich SBDNP
[1] Jan Paweł II, Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk w stulecie urodzin Alberta Einsteina: „Głęboka harmonia prawd wiary z prawdami wiary”, s. 118.
[2] Jan Paweł II, List do Dyrektora Watykańskiego Obserwatorium Astronomicznego z okazji publikacji aktów tygodnia studiów mającego miejsce we wrześniu ’87: „Nasza wiedza o Bogu i przyrodzie: fizyka, filozofia i teologia”, Watykan, 1 czerwca 1988, w: tenże, Wiara i nauka. Antologia tekstów, s. 191.
[3] Tamże.
[4] Jan Paweł II, Przemówienie na uroczystej sesji z okazji 50-lecia Papieskiej Akademii Nauk: „Mądrość i etyka – granice nauki”, Rzym, 29 października 1986, w: tenże, Wiara i nauka. Antologia tekstów, s. 178.
[5] Jan Paweł II, List do Dyrektora Watykańskiego Obserwatorium Astronomicznego, s. 192.
[6] Jan Paweł II, Przemówienie do Europejskiego Towarzystwa Fizycznego: „Nauka wobec problemów człowieka”, Rzym, 31 marca 1979, w: tenże, Wiara i nauka. Antologia tekstów, s. 115.
[7] Jan Paweł II, Przemówienie do naukowców i studentów: „Nauka – teologia – magisterium”, Kolonia, 15 listopada 1980, w: tenże, Wiara i nauka. Antologia tekstów, s. 137.
[8] Jan Paweł II, List do Dyrektora Watykańskiego Obserwatorium Astronomicznego, s. 193.
[9] Jan Paweł II, Przemówienie do naukowców i studentów: „Nauka – teologia – magisterium”, s. 141.
[10] Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników tygodnia studiów zorganizowanego przez Papieską Akademię Nauk: „Eksperyment w biologii”, Watykan, 23 października 1982, w: tenże, Wiara i nauka. Antologia tekstów, s. 165.